Τα βακτήρια που έχουν γίνει ανθεκτικά σε πολλά αντιβιοτικά (πολυανθεκτικά) ή ακόμη και σε όλα τα αντιβιοτικά (πανανθεκτικά) προκαλούν τη μεγαλύτερη ανησυχία λόγω της απειλής που συνιστούν για την υγεία. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) επικαιροποίησε τον κατάλογο των βακτηριακών παθογόνων που έχουν προτεραιότητα για το 2024, ο οποίος αποτελείται από 15 οικογένειες βακτηρίων.

Στόχος είναι να επικεντρωθούν οι προσπάθειες σε εκείνα των οποίων η θεραπεία είναι απαραίτητη για την ανάσχεση της εξάπλωσης της μικροβιακής αντοχής, η οποία εκτιμάται ότι σκοτώνει 1,2 εκατομμύρια ανθρώπους ετησίως.

Οι προτάσεις για την αντιμετώπιση αυτών των μικροβίων περιλαμβάνουν τη σωστή χρήση των αντιβιοτικών από τον πληθυσμό, αλλά και την ανάπτυξη αποτελεσματικότερων θεραπευτικών στρατηγικών. Εδώ η επιστημονική κοινότητα κάνει αυστηρή δουλειά με τεράστια δόση δημιουργικότητας, διότι οι θεραπευτικές επιλογές εξαντλούνται και ένα μέλλον χωρίς όπλα κατά των υπερβακτηρίων είναι ζοφερό.

Τα 15 βακτήρια προτεραιότητας

Τα παθογόνα που περιλαμβάνονται στον κατάλογο του ΠΟΥ χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες (κρίσιμη, υψηλή και μεσαία) και είναι ανθεκτικά σε διάφορα αντιβιοτικά, ορισμένα από τα οποία θεωρούνται έσχατη λύση.

Κρίσιμη προτεραιότητα

• Acinetobacter baumannii ανθεκτικό στα αντιβιοτικά καρβαπενέμης.
• Enterobacteriaceae ανθεκτικά στις κεφαλοσπορίνες τρίτης γενιάς.
• Εντεροβακτηρίδια ανθεκτικά στις καρβαπενέμες.
• Mycobacterium tuberculosis ανθεκτικό στη ριφαμπικίνη.

Υψηλή προτεραιότητα

• Salmonella Typhi ανθεκτική στις φθοριοκινολόνες.
• Shigella spp. ανθεκτική στις φθοριοκινολόνες.
• Ανθεκτικός στη βανκομυκίνη Enterococcus faecium.
• Ανθεκτική στις καρβαπενέμες Pseudomonas aeruginosa.
• Ανθεκτική στις φθοριοκινολόνες μη τυφοειδής Salmonella.
• Neisseria gonorrhoeae ανθεκτική στις κεφαλοσπορίνες τρίτης γενιάς ή/και στις φθοριοκινολόνες.
• Ανθεκτικός στην αμπικιλλίνη Haemophilus influenzae.
• Ανθεκτικός στη μεθικιλλίνη Staphylococcus aureus.

Μέση προτεραιότητα

• Στρεπτόκοκκος της ομάδας Α ανθεκτικός στη μακρολίδη.
• Streptococcus pneumoniae ανθεκτικός στη μακρολίδη.
• Στρεπτόκοκκος της ομάδας Β ανθεκτικός στην πενικιλλίνη.

Προτάσεις για την εξάλειψη των υπερβακτηρίων

Η ορθή χρήση των αντιβιοτικών αποτελεί βασικό μέτρο για τον περιορισμό της αύξησης των λοιμώξεων που προκαλούνται από ανθεκτικά βακτήρια, τα οποία είναι όλο και πιο δύσκολο να αντιμετωπιστούν, με επακόλουθη αύξηση της θνησιμότητας. Για το σκοπό αυτό, το πιο σημαντικό είναι να ακολουθείτε αυστηρά τις ακόλουθες συστάσεις: να χρησιμοποιείτε τα αντιβιοτικά μόνο για βακτηριακές λοιμώξεις, να μην τα λαμβάνετε ποτέ χωρίς συνταγή γιατρού, να τα χορηγείτε για τον ακριβή χρόνο που αναφέρεται (μην διακόπτετε τη θεραπεία ακόμη και αν τα συμπτώματα υποχωρήσουν) και να μην παραλείπετε δόσεις.

Η συμβολή της φαρμακευτικής βιομηχανίας και της βασικής και κλινικής έρευνας είναι επίσης ουσιαστική στην καταπολέμηση των υπερβακτηρίων. Τρεις ερευνητές παρουσίασαν πρόσφατα τα σχέδια που αναπτύσσουν προς αυτή την κατεύθυνση σε μια συζήτηση που διοργάνωσε το CaixaResearch, τμήμα του Ιδρύματος La Caixa.

Βακτήρια που είναι και πάλι ευαίσθητα στα αντιβιοτικά

Ο Daniel López Serrano, ανώτερος ερευνητής στην ομάδα Μοριακής Βιολογίας των Λοιμώξεων του Εθνικού Κέντρου Βιοτεχνολογίας (CNB) στη Μαδρίτη, και η ομάδα του επινόησαν μια στρατηγική για την ανάκτηση της αποτελεσματικότητας των αντιβιοτικών που έχουν σταματήσει να δρουν λόγω της αύξησης των ανθεκτικών βακτηρίων. «Στην έρευνά μας, ανακαλύψαμε έναν από τους τρόπους με τους οποίους τα βακτήρια διατηρούν ενεργό τον μηχανισμό αντίστασης στα αντιβιοτικά», λέει ο επιστήμονας. Συγκεκριμένα, ανακάλυψαν μια σειρά μορίων που αδρανοποιούν αυτόν τον μηχανισμό. «Παρουσία αυτών των μορίων, ο μηχανισμός ανθεκτικότητας στα αντιβιοτικά - μερικοί, αλλά όχι όλοι - σταματά να λειτουργεί.

Στη συνέχεια αποφάσισαν να δοκιμάσουν την αποτελεσματικότητα του συνδυασμού αυτών των μορίων που αναστέλλουν τους μηχανισμούς αντίστασης με συμβατικά αντιβιοτικά. «Παρουσία αυτών των μορίων που αναπτύξαμε, τα ανθεκτικά βακτήρια διακόπτουν τον μηχανισμό αντοχής τους και γίνονται ευαίσθητα» σε αυτά τα φάρμακα που, σύμφωνα με τα λόγια του López Serrano, «βρίσκονται στο συρτάρι καλυμμένα με σκόνη επειδή υπάρχουν ήδη πολλά βακτήρια ανθεκτικά σε αυτά». Προς το παρόν, τα αποτελέσματά τους βρίσκονται σε πειραματικό στάδιο και η πιθανή κλινική τους χρήση απέχει ακόμη πολύ, αλλά προσφέρουν ένα σημείο εκκίνησης για να δοθεί μια «δεύτερη ζωή» στα συμβατικά αντιβιοτικά. Η δυνατότητα αυτή έχει απόλυτο νόημα, δεδομένου ότι νέα αντιβιοτικά δεν αναπτύσσονται επί του παρόντος για διάφορους λόγους, μεταξύ των οποίων και η έλλειψη κερδοφορίας για τη φαρμακοβιομηχανία.

Μεταφορά αντιβιοτικών στο εσωτερικό των βακτηρίων

Μια άλλη ενδιαφέρουσα πρόταση προέρχεται από την ομάδα του Javier Montenegro, κύριου ερευνητή στο Singular Centre for Research in Biological Chemistry and Molecular Materials (Ciqus) και τακτικό καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Santiago de Compostela (USC). Πρόκειται για μια στρατηγική για τη μεταφορά αντιβιοτικών στα βακτήρια.

Από τις δύο κατηγορίες βακτηρίων που υπάρχουν, τα θετικά κατά Gram και τα αρνητικά κατά Gram, τα τελευταία «τείνουν να είναι πιο προβληματικά και να προκαλούν πιο δύσκολες λοιμώξεις, επειδή έχουν μια μεμβράνη - ένα πρόσθετο εμπόδιο - που καθιστά δύσκολη την παράδοση μορίων [φαρμάκων] στο εσωτερικό αυτών των βακτηρίων», εξηγεί. Αυτοί οι μικροοργανισμοί διαθέτουν μηχανισμούς ή στόχους που υπάρχουν και στα θετικά κατά Gram βακτήρια και μπορούν να ανασταλούν με αντιβιοτικά, αλλά αυτός ο εξωτερικός φραγμός εμποδίζει την πρόσβαση.

Ο Μαυροβούνιος και οι συνεργάτες του ανέπτυξαν ένα εναλλακτικό σύστημα μεταφοράς σε σχέση με τις τρέχουσες στρατηγικές για να διασφαλίσουν ότι τα αντιβιοτικά φτάνουν σωστά στον προορισμό τους και είναι αποτελεσματικά κατά των αρνητικών κατά gram βακτηρίων. Προς το παρόν διερευνούν «αν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε αντιβιοτικά που ισχύουν σε θετικά κατά Gram βακτήρια και σε αρνητικά κατά Gram βακτήρια και, επομένως, να τα επανατοποθετήσουμε ή να τα επαναχρησιμοποιήσουμε, δεδομένου ότι είναι ήδη επικυρωμένα και έχουν περάσει όλα τα φίλτρα από τα οποία πρέπει να περάσει ένα αντιβιοτικό, η οποία είναι μια μακρά και δαπανηρή διαδικασία».

Ανάπτυξη προληπτικών εμβολίων

Μια άλλη επιλογή για τη μείωση των θανάτων που προκαλούνται από βακτήρια ανθεκτικά στα αντιβιοτικά είναι να δράσουμε νωρίτερα, δηλαδή να προλάβουμε την απόκτηση αυτών των λοιμώξεων. Η ομάδα της Mireia López Siles, λέκτορα και ερευνήτριας στην ομάδα μικροβιολογίας εντερικών ασθενειών στο Πανεπιστήμιο της Girona (UG), έχει θέσει ως στόχο την απόκτηση εμβολίου κατά του βακτηρίου Klebsiella Pneumoniae. Σύμφωνα με τα λόγια του επιστήμονα, «πρόκειται για ένα από τα τρία είδη που προκαλούν σήμερα τις πιο ανθεκτικές στα αντιβιοτικά λοιμώξεις».

Το έργο βρίσκεται στη λεγόμενη φάση της «απόδειξης της έννοιας», που σημαίνει ότι δοκιμάζεται αν αυτό που έχουμε σκεφτεί ότι μπορεί να λειτουργήσει λειτουργεί πράγματι σε εργαστηριακό επίπεδο. Σχεδίασαν οκτώ πιθανά εμβόλια, τα δοκίμασαν σε κύτταρα σε καλλιέργεια και πήραν τα αναμενόμενα αποτελέσματα. «Τώρα προχωρήσαμε σε ποντίκια, όπου τους δίνουμε τρεις δόσεις από καθένα από αυτά τα εμβόλια, τα μολύνουμε με Klebsiella pneumoniae και βλέπουμε ποια εμβόλια λειτουργούν. Ο στόχος: να βρούμε ένα κύριο εμβόλιο «το οποίο είναι αυτό που θα αναπτυχθεί εάν έχουμε επιτυχία και ένα από τα οκτώ πάει καλά».

Αυτό θα μείωνε τον αριθμό των λοιμώξεων από Klebsiella, την ανάγκη για αντιβιοτικά και, το σημαντικότερο, τις σχετικές επιπλοκές και τη θνησιμότητα.