Ο φόβος είναι η αίσθηση που βιώνουμε όταν αντιμετωπίζουμε μια κατάσταση κινδύνου ή απειλής, η οποία μπορεί να είναι πραγματική ή φανταστική. Η γνώση και η ερμηνεία των εκδηλώσεών του και η εκμάθηση του τρόπου διαχείρισής του είναι καίριας σημασίας, διότι παρόλο που ο φόβος είναι χρήσιμος και αναγκαίος, μια υπερβολική αντίδραση μπορεί να μας εξαντλήσει και να μας εμποδίσει να ενεργήσουμε κατάλληλα όταν χρειάζεται. Μιλήσαμε με δύο ειδικούς για να μάθουμε πώς να το κάνουμε αυτό.

Ο φόβος είναι ένα χρήσιμο συναίσθημα που μας βοηθά να αντιμετωπίσουμε μια επικίνδυνη κατάσταση ή να ξεφύγουμε από αυτήν.

«Είναι ένα από τα πιο βασικά συναισθήματα, ένα από αυτά που μας εξισώνουν περισσότερο με τα ζώα και το οποίο ελέγχεται από τον ερπετοειδή εγκέφαλό μας», εξηγεί ο Guillermo Fouce, διδάκτωρ Ψυχολογίας, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Complutense της Μαδρίτης και πρόεδρος του Ιδρύματος Ψυχολογία χωρίς Σύνορα.

Οι περισσότερο ή λιγότερο τυποποιημένες αντιδράσεις σε μια κατάσταση φόβου είναι οι εξής:

• Επίθεση
• Φυγή
• Παράλυση

Αναζητώντας παραδείγματα στη φύση, η φυγή είναι η στρατηγική που ακολουθεί μια ζέβρα, για παράδειγμα, όταν την πλησιάζει ένα λιοντάρι- η επίθεση είναι αυτή που επιλέγει το λιοντάρι για να συλλάβει τη ζέβρα και η παράλυση είναι αυτή που επιλέγει η χελώνα όταν νιώθει ότι απειλείται από ένα αρπακτικό και καταφεύγει κάτω από το καβούκι της, προσπαθώντας να ενσωματωθεί στο περιβάλλον της και να περάσει απαρατήρητη, χωρίς να κινείται, περιμένοντας να περάσει ο κίνδυνος, εξηγεί ο Guillermo Fouce.

Ο φόβος έχει τρεις συνιστώσες: φυσιολογική, γνωστική και συμπεριφορική. Και μερικές από τις αισθήσεις που βιώνουμε όταν τον νιώθουμε είναι:

Σε φυσιολογικό επίπεδο: τρέμουλο, εφίδρωση, ταραχή, ταχυπαλμία, ένταση στην πλάτη, τους ώμους και τον αυχένα, αυξημένος καρδιακός ρυθμός, γρήγορη αναπνοή, αίσθημα κόμπου στο στομάχι.

Στο γνωστικό επίπεδο, δηλαδή η σκέψη: κινδυνεύω, δεν μπορώ να προστατευτώ, θα πάθω κακό, νιώθω ευάλωτος, είμαι αδύναμος, δεν έχω τον έλεγχο, δεν ξέρω τι να κάνω... Ο φόβος γίνεται το κεντρικό στοιχείο και ελέγχει ό,τι σκεφτόμαστε.

Σε επίπεδο συμπεριφοράς: φυγή, αποκλεισμός ή επίθεση/άμυνα. «Τα πάντα επικεντρώνονται στην επιβίωση και όλα τα άλλα γίνονται ασήμαντα. Η κατάσταση του φόβου ελέγχει τα πάντα και σταματάμε να μιλάμε, να γελάμε ή να τρώμε, για να δώσουμε μερικές μόνο ιδέες», λέει ο Guillermo Fouce.

Ένας από τους κινδύνους του φόβου, δεδομένων των φυσιολογικών αισθήσεων με τις οποίες εκδηλώνεται, είναι ότι «αν το άτομο δεν αντιλαμβάνεται ότι είναι συνέπεια του φόβου, για παράδειγμα, αν υποστεί ταχυκαρδία μπορεί να νομίζει ότι έχει καρδιακή προσβολή ή άλλη καρδιαγγειακή νόσο και αυτό μπορεί να οδηγήσει σε κρίση πανικού, κρίση άγχους ή κάποιου είδους φοβία», προειδοποιεί ο ψυχολόγος Luis Miguel Real.

Ο φόβος είναι ένα χρήσιμο συναίσθημα που μας επιτρέπει να αντιδρούμε σε επικίνδυνες καταστάσεις. Ο κίνδυνος είναι όταν ένας υπερβολικός φόβος παράγεται και διατηρείται με την πάροδο του χρόνου ή σε καταστάσεις που δεν είναι πραγματικές αλλά φανταστικές και προκαλεί μια ένταση στον οργανισμό που καταλήγει να έχει αρνητικές συνέπειες για την υγεία, λέει ο Guillermo Fouce.

Ο φόβος μπορεί να προκαλέσει διαταραχές όπως το άγχος ή ορισμένες φοβίες. «Στις περισσότερες διαταραχές που σχετίζονται με τον φόβο, το πρόβλημα έγκειται στο γεγονός ότι διατηρούμε μια έντονη ένταση για πολύ καιρό και καταλήγουμε να καταρρέουμε ή επειδή δημιουργούμε απειλές που δεν υπάρχουν στην πραγματικότητα και συνηθίζουμε τον οργανισμό να βρίσκεται σε διαρκή επιφυλακή, γεγονός που προκαλεί επίσης εξάντληση, επειδή ο οργανισμός υποφέρει αν τον αναγκάζουμε να ζει σε διαρκή ένταση», λέει ο Fouce.

«Σκεφτείτε τη ζέβρα, αν είναι μονίμως προετοιμασμένη να φύγει επειδή βλέπει λιοντάρια ενώ δεν υπάρχουν ή επειδή βλέπει περισσότερα λιοντάρια από όσα υπάρχουν στην πραγματικότητα, πιθανότατα θα είναι εξαντλημένη και εύκολη λεία όταν χρειαστεί να φύγει μπροστά σε μια πραγματική επίθεση», λέει ο ψυχολόγος.

Στο ίδιο πνεύμα, ο Luis Miguel Real τονίζει ότι ο φόβος είναι μια φυσική αντίδραση σε πολύπλοκες καταστάσεις και ότι ο κίνδυνος είναι όταν αυτός είναι υπερβολικός. «Ας σκεφτούμε ένα σημαντικό διαγώνισμα, αν αυτό που νιώθει το άτομο είναι ένα ορισμένο άγχος και νευρικότητα, αυτό θα το κάνει να οργανωθεί, να καταβάλει προσπάθεια, να διαβάσει και να αποδώσει τα μέγιστα- αν όμως η νευρικότητα είναι υπερβολική και καταλήξει να δώσει υπερβολική σημασία στο διαγώνισμα, μπορεί να έχει προβλήματα απομνημόνευσης, ύπνου, να δυσκολεύεται να συγκεντρωθεί και το αποτέλεσμα θα είναι πιθανότατα χειρότερο από το αναμενόμενο».

Εξ ου και η σημασία της εργασίας με τις σκέψεις, οι οποίες συχνά δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. «Οι περισσότεροι φόβοι ανταποκρίνονται σε καταστάσεις που δεν συμβαίνουν ποτέ και έχουμε επίσης την τάση να ενισχύουμε τις αρνητικές συνέπειες αυτού που θα μπορούσε να συμβεί», λέει ο Luis Miguel Real.

Γι' αυτό το ιδανικό είναι να «νιώσουμε τον σωστό φόβο». Αν ο φόβος είναι μια προσαρμοστική αντίδραση, θα πρέπει να είναι βραχυπρόθεσμη, «όταν συγκεντρώνουμε όλους τους πόρους μας για να ανταποκριθούμε σε μια συγκεκριμένη άμεση κατάσταση. Αν διατηρήσουμε αυτή την κατάσταση σε βάθος χρόνου, έχουμε πρόβλημα», προσθέτει ο Guillermo Fouce.

Και αυτή η κατάσταση συμβαίνει αρκετά συχνά, στην πραγματικότητα «οι περισσότερες συναισθηματικές διαταραχές που βλέπουμε στο ιατρείο σχετίζονται με τη θλίψη και τον φόβο», λέει ο Fouce.

Κατευθυντήριες γραμμές που πρέπει να ακολουθήσετε μπροστά στο φόβο

Για να αντιμετωπίσετε τον φόβο, μία από τις πρώτες κατευθυντήριες γραμμές είναι να διώξετε τους φόβους που δεν είναι πραγματικοί, πράγμα που συνεπάγεται την αποδόμηση των φόβων που είναι κατασκευασμένοι ή επινοημένοι. Ο Luis Miguel Real προτείνει να φτιάξουμε έναν χάρτη των φόβων που μας πιάνουν, προκειμένου να παρατηρήσουμε με πιο αντικειμενικό τρόπο τις καταστάσεις που κρύβονται πίσω από αυτούς. «Αν παρακολουθήσουμε μια σειρά ή ένα ψυχαγωγικό πρόγραμμα στην τηλεόραση, ξέρουμε ότι δεν είναι πραγματικότητα, ότι δεν είναι οι ειδήσεις. Το ίδιο πρέπει να κάνουμε και με τις σκέψεις μας».

Η δεύτερη κατευθυντήρια γραμμή είναι η αντιμετώπιση του φόβου. «Μόνο αντιμετωπίζοντας τον φόβο μπορούμε να τον ξεπεράσουμε. Αν τον αποφύγουμε, θα λύσουμε την κατάσταση βραχυπρόθεσμα, αλλά μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα ο φόβος θα ενισχυθεί". Ο Guillermo Fouce επισημαίνει ότι η αντιμετώπιση πρέπει να είναι προοδευτική.

«Για παράδειγμα, αν φοβάμαι να επιβιβαστώ σε ένα τρένο επειδή έχω βιώσει μια επίθεση όπως αυτή της 11 Μαρτίου (σσ. η τρομοκρατική επίθεση στον σταθμό τρένου στην Ατότσα) ή είχα ένα ατύχημα, ίσως θα ήταν σκόπιμο να ξεκινήσω πηγαίνοντας μια μέρα σε έναν σταθμό και βλέποντας τον από έξω, μια άλλη μέρα πηγαίνοντας σε μια αποβάθρα, μετά ένα σύντομο ταξίδι, μετά ένα μεγαλύτερο... έχοντας προηγουμένως δουλέψει τις σκέψεις μου για να διώξω την πιθανότητα να ξανασυμβεί η επίθεση ή το ατύχημα, έχοντας μάθει τεχνικές χαλάρωσης κ.λπ.».

Μία από τις περίεργες συνέπειες του φόβου σε φανταστικές καταστάσεις είναι η αυτοεκπληρούμενη προφητεία, έτσι ώστε αυτό που φοβόταν να καταλήξει να συμβεί, όχι επειδή έπρεπε να συμβεί, αλλά επειδή ο φόβος δημιουργεί συμπεριφορές που καταλήγουν στο φοβισμένο αποτέλεσμα.

«Αν έχω έναν παράλογο φόβο ότι ο/η σύντροφός μου θα με εγκαταλείψει, πιθανότατα θα αρχίσω να αισθάνομαι ότι με απατά, ότι δεν με αγαπάει καλά... και θα καταλήξω να αντιδρώ με τρόπο που θα προκαλέσει τη διάλυση της σχέσης. Ή αν έχω έναν δυσανάλογο φόβο μήπως χάσω τη δουλειά μου, μπορεί επίσης να ενεργήσω με ανασφάλεια, να κάνω λάθη και να καταλήξω να θέσω τον εαυτό μου σε κίνδυνο».

Στο συμβουλευτικό δωμάτιο, οι ψυχολόγοι βοηθούν τους ασθενείς να κατανοήσουν τα συναισθήματά τους και να βάλουν τις σκέψεις τους στη σωστή θέση.

Μια τρίτη αποτελεσματική οδηγία είναι να αντιδράτε με μια θετική σκέψη σε μια αρνητική, δηλαδή να προκαλείτε ένα αντίθετο συναίσθημα. «Αν σε μια στιγμή φόβου καταφέρουμε να γελάσουμε θα σταματήσουμε να νιώθουμε φόβο, είναι σαν να τον βραχυκυκλώνουμε», λέει ο Guillermo Fouce.