Γράφει η Άρια Γκιρλέμη, Κλινική Ψυχολόγος, ΚΜΨΥ ΒΑ & Δυτικών Κυκλάδων, ΕΠΑΨΥ
Τις τελευταίες δύο εβδομάδες το κύριο θέμα συζήτησης αποτελεί η σειρά Adolescence, η οποία έχει ξεπεράσει ήδη τις 66.3 εκατομμύρια προβολές.
Πρόκειται για μία βρετανική σειρά, που εκ πρώτης μοιάζει με αστυνομική σειρά, όμως πολύ γρήγορα ο θεατής αντιλαμβάνεται ότι διαπραγματεύεται κάτι βαθύτερο και πιο ουσιαστικό. Η υπόθεση είναι ότι ένας 13χρονος έφηβος κατηγορείται για τη δολοφονία μίας συμμαθήτριάς του.
Η σειρά αποτελείται από τέσσερα επεισόδια, όπου κάθε επεισόδιο αντιστοιχεί σε ένα σύστημα της κοινωνίας: αστυνομία, σχολείο, ψυχολόγος και οικογένεια. Κοινός παρονομαστής είναι η προσπάθεια κατανόησης του ψυχισμού του νεαρού Jamie και των λόγων που τον οδήγησαν στη δολοφονία της συμμαθήτριάς του Katie. Σταδιακά αρχίζει να δομείται το ψυχογράφημα του νεαρού εφήβου, με αποκορύφωμα το 3ο επεισόδιο που αφορά τη συνεδρία με την ψυχολόγο.
Έπειτα έρχεται το 4ο επεισόδιο που αφορά την οικογένεια για να δώσει μία πληρέστερη εικόνα της ψυχικής λειτουργίας των γονέων. Καθ’ όλη τη διάρκεια της σειράς ο θεατής έρχεται αντιμέτωπος με έντονα συναισθήματα που μεταβάλλονται γρήγορα, όπως ανησυχία, ένταση, άγχος, φόβο, τρόμο, στεναχώρια, θλίψη, μέχρι να έρθει τελικά η λύση. Παράλληλα, μπαίνει στη θέση να αναρωτηθεί πώς δομείται ο ψυχισμός ενός παιδιού μέχρι την εφηβεία και πόσο μπορούν να επηρεάσουν τα εξωτερικά περιβάλλοντα αυτή την αναπτυξιακή πορεία.
Οι σεναριογράφοι έχουν καταφέρει να ενσωματώσουν πολλά σύγχρονα θέματα. Τα social media αποτελούν ένα βασικό κομμάτι της καθημερινότητας των εφήβων, ενώ από την άλλη οι γονείς συχνά φαίνεται να έχουν άγνοια των τεκταινόμενων σε αυτή την ψηφιακή πραγματικότητα. Μάλιστα, φαίνεται ότι οι έφηβοι χρησιμοποιούν μία γλώσσα που οι ενήλικες δεν κατανοούν, ενώ συχνά την ερμηνεύουν με τελείως διαφορετικό τρόπο· οι έφηβοι μιλούν μέσω συμβόλων (emojis) που το καθένα έχει μία ιδιαίτερη σημασία. Για παράδειγμα, παρακολουθούμε τη συζήτηση μεταξύ του αστυνομικού με τον γιο του, όπου ο έφηβος γιος του εξηγεί ότι οι καρδιές ανάλογα με το χρώμα τους σημαίνουν κάτι διαφορετικό.
Δημιουργούνται δηλαδή ειδικοί κώδικες επικοινωνίας που δεν χρειάζονται τη χρήση των λέξεων. Ένα σύμβολο αρκεί για να προκαλέσει, να εκφράσει συναίσθημα ή υποτίμηση. Σταδιακά ξεδιπλώνεται το online bullying που βίωνε ο Jamie, όπου τον αποκαλούσαν incel (involuntary celibate) – αυτός που απέχει ακούσια από το σεξ. Οι γονείς συχνά έχουν την ψευδαίσθηση ότι το παιδί τους είναι ασφαλές αφού βρίσκεται μέσα στο σπίτι τους, όμως το διαδίκτυο εγκυμονεί κινδύνους απέναντι στους οποίους το σύστημα αδυνατεί να προστατέψει. Η οθόνη παρέχει μία ασφάλεια και μία ανωνυμία που δίνει τον χώρο στις πιο βαθιές και κρυφές ενορμήσεις να ξεδιπλωθούν.
Μπορεί κανείς να προσβάλλει ή να επιτεθεί, χωρίς να έρθει αντιμέτωπος με τη συναισθηματική αντίδραση που θα φέρει στον άλλο, χωρίς να νιώσει τα δικά του συναισθήματα βλέποντας τις συνέπειες από την έκφραση της επιθετικότητάς του. Παρατηρούμε στην πορεία μία εναλλαγή των θέσεων θύματος και θύτη. Πρόκειται για τον κύκλο της βίας και την τάση της επιθετικότητας να εκφορτίζεται, εάν δεν έχει μεταβολιστεί κατάλληλα. Η απόρριψη που έχει βιώσει και ο φόβος εγκατάλειψης μετατρέπονται σε υποτίμηση των γυναικών και προβολή της αρρενωπότητας και της ανισότητας των δύο φύλων.
Παρατηρούμε ένα-ένα τα συστήματα να απογοητεύουν τον συγκεκριμένο έφηβο, να μην μπορούν να τον πλαισιώσουν όπως θα χρειαζόταν για να αντέξει τη ματαίωση που βιώνει. Οι εκπαιδευτικοί είτε είναι τελείως αδιάφοροι και αποποιούνται τις ευθύνες τους, είτε λένε αυτά που θα έπρεπε να πουν σχεδόν μηχανικά, χωρίς πραγματικό ενδιαφέρον. Ένα σχολικό περιβάλλον με τη δική του παθογένεια, την οποία προσπαθούν να μεταμφιέσουν μέσω θετικών συνθημάτων στους τοίχους και φράσεις συμπερίληψης, που τελικά είναι μόνο ένα περιτύλιγμα.
Δημιουργείται έτσι μία παρέα συνομηλίκων, ίσως μία συμμορία, που όμως του δίνει ακριβώς αυτό που αποζητά – την αποδοχή, το αίσθημα του ανήκειν. Ταυτόχρονα όμως πληρώνει και ένα τίμημα, γιατί είναι αυτή η παρέα που του δίνει το όπλο. Χρειάζεται ακόμα και σε αυτή την ομάδα να αποδείξει ποιος είναι, ότι αξίζει να έχει μία θέση δίπλα τους. Όταν όμως προβαίνει σε αυτή την πράξη χάνει την παρέα, μένει μόνος. Γίνεται αυτός για τον οποίο κανείς δεν θέλει να μιλήσει.
Ακόμα και μέσα στην οικογένειά του παρατηρούμε την άρνηση να μιλήσουν για τον γιο τους και το έγκλημα για το οποίο κατηγορείται. Προσπαθούν μάλιστα να προσποιηθούν τους χαρούμενους στα γενέθλια του πατέρα και να ακολουθήσουν μία τελετουργία εορτασμού, παρά τα συνεχή εξωτερικά γεγονότα που είναι εκεί για να τους επαναφέρουν στη σκληρή πραγματικότητα. Βλέπουμε πόσο δυσκολεύονται να διαχειριστούν τη ματαίωση και τις δικές τους ενοχές, μέχρι που έρχονται τα ίδια τους τα παιδιά να βρουν τη λύση. Η μεγαλύτερη κόρη γονεϊκοποιείται, καθώς λαμβάνει την τελική απόφαση για το μέλλον της οικογένειας και είναι εκείνη που υπενθυμίζει ότι ο Jamie είναι μέλος της οικογένειας και ό,τι και να κάνουν δεν μπορούν να ξεφύγουν από τη νέα πραγματικότητα. Ο ίδιος ο Jamie στο τέλος αναλαμβάνει την ευθύνη του και παύει να αρνείται αυτό που έκανε, βάζοντας τους γονείς στη θέση να μιλήσουν ουσιαστικά για το παιδί τους και τον δικό τους ρόλο στην ανατροφή του.
Ο Jamie καθρεφτίζει έναν έφηβο που μεγάλωσε σε μία οικογένεια με ελλιπείς ικανότητες ψυχικοποίησης, δηλαδή αναγνώρισης και έκφρασης των συναισθημάτων και χωρίς την ικανότητα σύνδεσης του ψυχικού κόσμου με τον εξωτερικό κόσμο. Οι πράξεις για αυτή την οικογένεια είναι σαν να μην έχουν συνέπειες, σαν να συμβαίνουν εκτός του χωροχρόνου και να ξεχνιούνται. Η άρνηση και η αποφυγή μοιάζουν να είναι οι βασικοί μηχανισμοί άμυνας απέναντι στις δυσκολίες. Όπου δεν λειτουργούν αυτές, έρχεται η εκδραμάτιση, δηλαδή το πέρασμα στην πράξη, μία εκτόνωση του θυμού μέσω της βίας προς άλλους ή αντικείμενα, χωρίς κάτι να μπαίνει σε λόγια. Τα συναισθήματα αυτού του παιδιού ίσως να μην εμπεριέχθηκαν ποτέ, καθώς φανταζόμαστε ότι απουσίαζε μία φροντιστική φιγούρα. Η μητέρα μοιάζει απούσα και ανήμπορη, σε σημείο να την υποτιμάει ο γιος της. Δέχεται παθητικά τα ξεσπάσματα οργής του συζύγου της, αφήνοντάς του κυρίαρχο ρόλο στην οικογένεια. Δημιουργείται έτσι μία αναπαράσταση για τις γυναίκες ως κατώτερες και ανάξιες. Ο πατέρας που αποτελεί το πρότυπο του γιου του, μοιάζει να δυσκολεύεται να διαχειριστεί τα συναισθήματά του και να ελέγξει τον θυμό του. Χρησιμοποιεί τη βία, ενώ παράλληλα διατηρεί ένα προσωπείο ευγένειας. Η εκδήλωση τρυφερών συναισθημάτων μοιάζει ανοίκεια για εκείνον. Μαθαίνουμε ότι ο δικός του πατέρας τον χτυπούσε και αναρωτιόμαστε για τη διαγενεακή πορεία του τραύματος και της κακοποίησης.
Μέσα από τη συνεδρία με την ψυχολόγο ξεδιπλώνονται αρκετά στοιχεία του ψυχισμού του εφήβου. Όπως οι περισσότεροι έφηβοι, αναζητά την αποδοχή. Προσπαθεί να συγκροτήσει μία εικόνα για τον εαυτό του, μία ταυτότητα. Παρατηρούμε πόσο ευάλωτος είναι στην απόρριψη, καθώς την είχε βιώσει από παιδί από τον πατέρα του, όταν έστρεφε αλλού το βλέμμα του όταν αποτύγχανε στο ποδόσφαιρο· σε ένα άθλημα στο οποίο ποτέ δεν είχε ταλέντο, σε αντίθεση με τη ζωγραφική. Φαίνεται σαν να μην δόθηκε χώρος σε αυτό το παιδί να ακολουθήσει τις εσωτερικές του ανάγκες, αλλά να του επιβλήθηκαν κάποιοι ρόλοι. Η απόρριψη που ένιωθε από τον πατέρα του και το πώς θεωρούσε ότι τον απογοήτευε φάνηκε να αποτελούσε κεντρικό σημείο.
Πρόκειται μάλιστα για κάτι που είχε αντιληφθεί και ο πατέρας ότι ήταν σημαντικό, όμως δεν άντεχε ούτε να βλέπει την αποτυχία του γιου του, ούτε να το συζητήσει μαζί του. Το βλέμμα των γονιών προς το παιδί τους μεταφέρει την εικόνα που έχουν για εκείνο, η μητέρα χτίζει τη σχέση της με το βρέφος μέσω του βλέμματος· είναι ένας τρόπος επικοινωνίας και σύνδεσης. Όμως σε αυτή την περίπτωση, κόβεται αυτή η σύνδεση, το παιδί δεν αξίζει το βλέμμα του πατέρα του. Έτσι δημιουργείται η ανάγκη του εφήβου να τον δουν. Φωνάζει στην ψυχολόγο να τον δει, της λέει ότι δεν θα του πει εκείνη τι να κάνει. Έχει την ανάγκη να ορίσει μόνος του τον εαυτό του, όμως ο μόνος τρόπος που έχει μάθει να το κάνει είναι μέσω της επιβολής και της βίας. Στο τέλος καταρρέει μπροστά σε αυτό που βιώνει ως εγκατάλειψη από την ψυχολόγο. Ίσως να ήταν και η μόνη που του έδωσε τον χώρο να εκφραστεί ελεύθερα και έδειξε γνήσιο ενδιαφέρον να τον καταλάβει και δεν είναι έτοιμος για αυτή την απώλεια. Αναζητά με κάθε τρόπο μία σύνδεση με τον άλλον, όμως ο μόνος τρόπος που γνωρίζει είναι η σύγκρουση.
Εν κατακλείδι, η σειρά αποτυπώνει κάποιες από τις προκλήσεις που φέρνει η εφηβεία, κατά τη διάρκεια της οποίας η σεξουαλικότητα και η επιθετικότητα κυριαρχούν και αποζητούν εκφόρτιση. Μία βασική ανάγκη των εφήβων είναι η αποδοχή. Προσπαθούν να δομήσουν την ταυτότητά τους μέσα από τις σχέσεις με τους άλλους. Τα προηγούμενα βιώματα και οι εμπειρίες από τα προηγούμενα ψυχοσεξουαλικά στάδια της ανάπτυξης θα συμβάλλουν στην πορεία της διαμόρφωσης του εαυτού, σε συνδυασμό με τα εξωτερικά ερεθίσματα.
