Για εβδομάδες, στο αποκορύφωμα της πανδημίας Covid στις αρχές του 2021, η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, αντάλλασσε προσωπικά κλήσεις και μηνύματα με τον Ελληνοαμερικανό διευθύνoντα σύμβουλο της Pfizer, Άλμπερτ Μπουρλά. Σκοπός της, να εξασφαλίσει δισεκατομμύρια δόσεις του εμβολίου κατά του κορωνοϊού.
Εκείνη την περίοδο, ο ιός εξαπλωνόταν ανεξέλεγκτα, άνθρωποι έχαναν τη ζωή τους και η ΕΕ προσπαθούσε απεγνωσμένα να καλύψει τη διαφορά από το Ηνωμένο Βασίλειο και το Ισραήλ, που είχαν κινηθεί ταχύτερα στην προμήθεια εμβολίων. Την ίδια στιγμή, τα αποθέματα από την Pfizer και την AstraZeneca μειώνονταν λόγω προβλημάτων στην παραγωγή.
Σε μια αγωνιώδη προσπάθεια να εμβολιαστούν περισσότεροι Ευρωπαίοι, η ΕΕ δαπάνησε περίπου 21,5 δισ. ευρώ για μια αποκλειστική συμφωνία με την Pfizer, που προέβλεπε έως και 1,8 δισ. δόσεις. Η συμφωνία εξασφαλίστηκε από τη φον ντερ Λάιεν μετά την «επίθεση μέσω μηνυμάτων» της, όπως η ίδια αποκάλυψε αργότερα στους New York Times, σε μια συνέντευξη με έντονα εγκωμιαστικό τόνο. Ήταν μια πολύτιμη επιτυχία για την πρόεδρο της Επιτροπής, η οποία προηγουμένως είχε δεχθεί επικρίσεις για κακοδιαχείριση της διάθεσης των εμβολίων.
Γιατί η Ευρώπη πλήρωσε τα εμβόλια της Pfizer τόσο ακριβά
«Ως ερευνητής δημοσιογράφος, υπέβαλα αίτημα πρόσβασης στα μηνύματα που αντάλλαξαν η φον ντερ Λάιεν και ο Μπουρλά, βάσει της ευρωπαϊκής νομοθεσίας για την ελευθερία της πληροφόρησης. Αν είχαμε στη διάθεσή μας αυτά τα μηνύματα, θα μπορούσαν να παρέχουν σημαντικές πληροφορίες για το πώς διαμορφώθηκε αυτή η αμφιλεγόμενη συμφωνία για τα σωτήρια εμβόλια. Ενδεχομένως, θα μπορούσαν επίσης να ρίξουν φως σε ερωτήματα όπως το γιατί η ΕΕ έγινε ο μεγαλύτερος πελάτης της Pfizer, αλλά φέρεται να πλήρωσε πολύ υψηλότερη τιμή για αυτήν την παρτίδα εμβολίων σε σύγκριση με την πρώτη που είχε αγοράσει.
Επιπλέον, διακυβεύεται ένα ευρύτερο ζήτημα αρχής: οι πολίτες της ΕΕ έχουν το δικαίωμα να γνωρίζουν τι διαπραγματεύονταν οι ηγέτες τους εκ μέρους τους κατά τη διάρκεια μιας κρίσης δημόσιας υγείας. Περιλάμβανε το συμβόλαιο υπερβολικά πολλές δόσεις εμβολίων, αγορασμένες σε σταθερή τιμή, χωρίς δυνατότητα αναθεώρησης καθώς εξελισσόταν η πανδημία; Σπαταλήθηκαν εκατομμύρια δόσεις πανάκριβων εμβολίων εξαιτίας των όρων που εξασφάλισε ο Μπουρλά από μια πανικόβλητη φον ντερ Λάιεν;», γράφει σε ρεπορτάζ του στον Guardian ο ερευνητής – δημοσιογράφος, Αλεξάντερ Φάντα, μόλις χθες 10 Φεβρουαρίου.
Όπως αποκάλυψε ο ίδιος, η Επιτροπή απέρριψε το αίτημά του για δημοσιοποίηση των μηνυμάτων, ισχυριζόμενη ότι τα SMS είναι «εκ φύσεως βραχύβια» και δεν καλύπτονται από τη νομοθεσία της ΕΕ για την ελευθερία της πληροφόρησης. Η μυστικότητα που περιβάλλει τις επικοινωνίες της Επιτροπής είναι τόσο αυστηρά προστατευμένη, που πλέον υπερασπίζεται την απόφασή της να μη δημοσιοποιήσει τα μηνύματα ενώπιον του Δικαστηρίου της ΕΕ.
Γιατί η Ε.Ε. προσπαθεί να κρύψει πού πήγαν τα χρήματα - Οι ανησυχίες για κατάχρηση και η θέση της Ελλάδας
«Η αδιαφορία της Επιτροπής για τη διαφάνεια σε αυτή την υπόθεση δεν είναι τυχαία. Η ΕΕ συμφώνησε για τη δημιουργία ενός ταμείου αξίας 723 δισ. ευρώ για την αναζωογόνηση της ευρωπαϊκής οικονομίας μετά την πανδημία. Ο Μηχανισμός Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας, μια πρωτοφανής πρωτοβουλία στην ιστορία της ΕΕ, υποτίθεται ότι θα χρηματοδοτούσε επενδύσεις σε ψηφιακές τεχνολογίες και δράσεις για το κλίμα μέσα σε έξι χρόνια, μέσω επιχορηγήσεων και δανείων. Ωστόσο, τόσο η Επιτροπή όσο και οι κυβερνήσεις της ΕΕ έχουν αρνηθεί μέχρι σήμερα να αποκαλύψουν όλους τους δικαιούχους. Όταν οι συνάδελφοί μου στο ερευνητικό μέσο Follow the Money ζήτησαν αναλυτικά στοιχεία, η ΕΕ δημοσιοποίησε απρόθυμα τους 100 μεγαλύτερους αποδέκτες χρηματοδότησης σε κάθε χώρα, αφήνοντας όμως δισεκατομμύρια ευρώ δαπανών χωρίς λογοδοσία.
Η μυστικότητα αυτή μπορεί να έχει καλύψει ύποπτες περιπτώσεις κατάχρησης. Οι ελληνικές αρχές διερευνούν καταγγελίες για απάτη που συνδέεται με 2,5 δισ. ευρώ από το Ταμείο Ανάκαμψης, ενώ η ιταλική αστυνομία, για λογαριασμό των ευρωπαϊκών εισαγγελικών αρχών, ερευνά άλλη πιθανή απάτη ύψους 600 εκατ. Ευρώ», αναφέρει στο ρεπορτάζ του ο Guardian.
Αιτήματα για πληροφορίες σχετικά με δαπάνες από άλλα σημαντικά ταμεία της ΕΕ έχουν επίσης απορριφθεί ή καθυστερήσει επί χρόνια, χωρίς καμία εξήγηση.
Η στάση της Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν
Η διοικητική κουλτούρα της ΕΕ – η οποία έχει επηρεαστεί από τις ισχυρές γραφειοκρατίες των ιδρυτικών της μελών, της Γερμανίας και της Γαλλίας – ήταν ανέκαθεν μυστικοπαθής. Ωστόσο, υπό την ηγεσία της φον ντερ Λάιεν, η κατάσταση έχει επιδεινωθεί. Σύμφωνα με την απερχόμενη Ευρωπαία Διαμεσολαβήτρια, Έμιλι Ο'Ράιλι, σημαντικά έγγραφα παρακρατούνται για πολιτικούς λόγους από «ισχυρούς consigliere» στο επιτελείο της προέδρου της Επιτροπής.
«Η φον ντερ Λάιεν, μια Γερμανίδα συντηρητική πολιτικός που ηγείται της εκτελεστικής εξουσίας της ΕΕ εδώ και σχεδόν πέντε χρόνια, έχει προωθήσει εμβληματικές νομοθεσίες για το κλίμα και τη ρύθμιση των μεγάλων τεχνολογικών εταιρειών, γεγονός που της έχει δημιουργήσει αντιπαραθέσεις με προσωπικότητες όπως ο ιδιοκτήτης του X/πρώην Twitter, Έλον Μασκ. Παρουσιάζεται ως υπερασπίστρια της δημοκρατίας απέναντι σε αυταρχικές δυνάμεις και, με τα δεξιά κόμματα να κερδίζουν έδαφος στις ευρωεκλογές του περασμένου έτους, έχει δεσμευτεί να ενισχύσει το κράτος δικαίου στην ΕΕ.
Ωστόσο, η απροθυμία της να επιτρέψει στον δημόσιο διάλογο να έχει πρόσβαση σε σημαντικές συζητήσεις που αφορούν τους πολίτες υπονομεύει εντελώς αυτή την υπόσχεση. Όταν η ηγεσία της ΕΕ φαίνεται να περιφρονεί το κράτος δικαίου και να διεξάγει τις πιο κρίσιμες διαπραγματεύσεις της υπό απόλυτη μυστικότητα, δίνει δύναμη σε όσους προτιμούν το αυταρχικό μοντέλο διακυβέρνησης έναντι της δημοκρατικής λογοδοσίας. Μακροπρόθεσμα, η περιορισμένη διαφάνεια καθιστά ευκολότερο για ηγέτες όπως ο Βίκτορ Όρμπαν της Ουγγαρίας – που έχουν υπονομεύσει το κράτος δικαίου και κυβερνούν με απόλυτη μυστικότητα – να ισχυρίζονται ότι η ΕΕ δεν έχει ηθικό έρεισμα να τους επικρίνει», επισημαίνει το δημοσίευμα του Guardian.
Την ίδια, λοιπόν, στιγμή που η Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν δηλώνει πως προασπίζεται τη δημοκρατία και την διαφάνεια, πηγαίνει στο δικαστήριο προκειμένου να αποφύγει τη δημοσίευση στοιχείων που θα φανέρωναν πού πήγαν τελικά όλα αυτά τα δισεκατομμύρια.
Η απόφαση του Δικαστηρίου της ΕΕ για αυτή την υπόθεση, η οποία αναμένεται αργότερα μέσα στο έτος, ενδέχεται να θέσει όρια στη μυστικότητα που περιβάλλει τη φον ντερ Λάιεν. Ωστόσο, απαιτούνται πιο δραστικά μέτρα για να εκπληρωθεί η υπόσχεση της διαφάνειας που περιλαμβάνεται στις ιδρυτικές συνθήκες και στον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ. Η πίεση για περισσότερη διαφάνεια πρέπει να προέλθει από τα μέσα ενημέρωσης, τις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.
«Είναι απαραίτητη μια συνολική αλλαγή νοοτροπίας. Οι κυβερνήσεις της ΕΕ είναι αυτές που δίνουν τις κατευθυντήριες γραμμές – και πρέπει να υπενθυμίσουν στην εκτελεστική εξουσία της Ένωσης ότι η διατήρηση της εμπιστοσύνης των πολιτών προϋποθέτει ότι αυτοί μπορούν να κατανοήσουν πώς λαμβάνονται οι κρίσιμες αποφάσεις που επηρεάζουν τη ζωή τους, ακόμη κι αν η διαφάνεια καθιστά τη διακυβέρνηση – και την ανταλλαγή μηνυμάτων – πιο περίπλοκη», καταλήγει ο Guardian.
